آزربايجان تاريخي-تاريخ آذربايجان

ملتى كه تاريخ خود را نداند محكوم به تكرار آن است

توركلرين 12 حئيوانلي تقويمي

Türklerin Kullandığı 12 Hayvanlı Türk Takvimi Nedir, Aylarının İsimleri ve Özellikleri Nelerdir?

توركلرين 12 حئيوانلي تقويمي

عادل شاهوئردي 

سيدجلال الدين تهراني چاغداش منجّم و محقّق، 12 حئيوانلي تقويمي «تقويم تركي غازانيه » آدلانديرير و  قازان خانين  ايراندا سلطنته يئتيشدييي ايلدن بري بو  تقويمين ايران خالقلاري آراسيندا رايج اولدوغونو وورغولايير

دونيانين ان اسكي و آدليم ، عين‌ حالدا دولاشيق و چتين اوسلوبلارلا حاضيرلانان ايل سايارلاريندان بيريسي‌ده 12 حئيوانلي تقويمدير كي، 7ـ‌ جي هجرت  «يوزايل» يندن بري ايرانين سياست، بيلگي و كولتور ساحه‌لرينده اؤزونه لاييق‌لي ‌بير يئر آچميشدير.
بو تقويمه عموميتله دونيا اولوسلار آراسي تورك تقويمي دئميشلر. آمما اسلامي عاليملر اونو تورك، توركوستان، خُتَن، اويغور و توركان تاريخي و تقويمي‌ده آدلانديرميشديلار. ايراندا اونو اصلاح ائديب دوزونله‌يَن آدليم مونجّيم، خواجه‌نصيرالدين طوسي‌يه نيسبت وئريله‌ن ائلخانليلار اولدوز تانيتيمي جدولينده، بو تقويم خُتن‌لر و ختايي‌لر ائلينه منسوبدور. « ابوريحان بيروني» ده اونو اورتا آسيا تورك ميلتلرينين ان اسكي تقويمي بيلير. ابوريحان «قانون مسعودي» كيتابلاريندا توركلرين 12 حئيوانلي تقويميندن آد آپاراراق اونون اَن چتين موحاسيبه‌لرله ياراديلماسينا گؤره، بوتقويمدن باش چيخاردا بيلمه ديييني دؤنه ـ دؤنه وورغولاميشدير. البته مين ايل بوندان اوّل ياشايان بو آدليم عاليم، 12 حئيوانلي تقويمي تامامي ايله آراشديرا بيلمه‌سه‌ده، او عصيرده ايران ميلتينه بو اسكي تقويمي تانيتديران يئنه‌ده ابوريحان بيروني اولموشدور. چونكي اونون يازديغي حئيوان آدلاري حال حاضيردا توركيه و بير چوخ تورك اؤلكه‌لرينده تورك تاريخي و تقويمينه يئرلشديريله‌ن عيني آدلار اولموشدور: سيچقان يا كسكو ـ اود يا سِغر (اؤكوز)،‌بارس يا قافلان ـ توفشقان يا توفشيجان يا توشقان (دوْوشان) ـ لوْو (نهنگ يا باليق) ـ ييلان ـ يوْنت (آت) ـ قْوي (قوْيون) ـ‌ بيجين(ميمون) ـ توغاقوي يا توخاقوي(تويوق) ـ ايت ـ توْنقوز.
ابوريحان بيروني بو بيلگي‌لري بيزه وئرندن سونرا سايديغيميز حئيوان آدلارينين اَن اسكي زامانلاردان باشقا تورك خالقلارينين تقويمينه داخيل اولماسينادا اشاره‌ ائديب، ايليغ آي، كجِك آي، بيرينج آي، ايكينج‌آي ـ آلتينج‌آي، ***نج آي، اونونج آي، تورتونج آي، بچينج آي، يتينج‌آي‌دان‌ دا اورتاق تورك ادبياتلي ميلّتلرين چاغداش يازي اوسلوبوندا آد آپارميشدي.‌ بورادا بو مسئله آرتيريلماليديركي، گؤردويوموز كيمي بو آيلارين همي دوزنلييي يوخدور، همي‌ده 12ـ جي آيدان هئچ بيرآد آپاريلماييبدير. بلكه‌ده قلمدن دوشموشدور. ‌آمما بللي اوْلالي بيروني‌نين اؤزو ايقرار ائتدييي‌كيمي او، تورك ديليني بيلمه ديكدن، بوديلين سؤزلوك‌لريندن‌ده باش قورتارا بيلمه‌يه‌رك آيلارين ترتيبيني بيرـ بير آردينجا يازابيلمه‌ميشدير. بو بؤيوك عاليم «قانون مسعودي » كيتابيندا‌دا قمري تقويملردن سؤز آچديغي بؤلومده، توركلري اؤز نجومي موحاسيبه‌لرينده و زامان اؤلچولرينده قمري آيلار و ائله‌جه‌ده آي كوره‌سينين سئيريندن فايدالانان‌بير خالقلاركيمي قئيد ائتميشدير. ابوريحان بيروني ايله چاغداش اولان و توركجه ميزين ايلك آنسيكلو پديك سؤزلويونو حاضيرلايان بؤيوك بيلگين كاشقارلي ماحمود اؤز اؤلمز اثري «ديوان لغات الترك » كيتابيندا توركلرين 12 آيلي تقويملرينه عاييد 12 حئيوانين آديني آپاراراق ، بو تقويمين يازيليش و توْپلانيش تاريخينه‌ده ايشاره ائديركي، بونون اؤزو ديقّته لاييق بيرنوكته‌دير. او يازير : «. . . دئمك توركلر بوتقويمي دوزنله‌مكدن اؤنجه بير دوزگون تقويمه ماليك دئييلميشلر تا بوكي، تورك پادشاهلاريندان بيري اؤز ساواشلارينين بيريسيني ثبته يئتيرمكده چتين ليك‌له اوز به اوز اولور. او اؤز ميلّيتي‌نين بؤيوكلري و بيلگين‌لرينه‌ چاغريش وئريب اونلاري اؤز يانينا ايسته‌ييب ‌بير تقويمين دوزه‌نله‌مه‌سينه فرمان وئرير تا مومكون اولان قَدَري يالنيشلارين قاباغي آلينسين اولاردا بو قرارا گليرلركي، 12 ليك فلكي اولدوزلارين اوزو ايله بو ايشي يئرينه يئتيرسينلر آمما نه ايسه چوخلاري بو ايشه كؤنول وئرميرلر. بونا گؤره‌ده «ايلا » چؤلونده بؤيوك بيرچايدان كئچمه‌يه چوخلو حئيوانلارين اورتاسيندا بؤيوك بير چايدان كئچمه‌يه ياريش تؤره‌ني قورولور آمما بوتون حئيوان‌لار ايچيندن يالنيز 12 حئيوان چايدان كئچمه‌يين عؤهده سيندن گله بيليرلر بونا گؤره‌ده اونلارين هوش و باشاري قوّه‌لري خئييردي‌ دئيه، 12 حئيوانلي تقويمي دوزه‌نله‌ييب پادشاها تقديم ائدير ».  البته بو حاديثه بير ناغيل‌ كيمي، علمي مفكوره‌لردن اوزاق اولسادا آرتيق 12 حئيوانلي تقويمين توركلر آراسيندا اسكي بير تاريخه ماليك اولدوغونو آيدينجا وورغولايير. صفوي‌لرين آخير ايللرينده ايراندا بير چوخ ايللر ياشاييب. آراشديرمالار ياپان سيّاح «جان شاردن » (سياحتنامه شاردن) كيتابيندا ايرانليلارين سنّتي مسئله‌لرين آچيقلاياندا صفوي شاهلارينين دريالاريندا رايج اولان 12 ايلليك تقويمدن سؤز آچيب يازير: «بو بير تقويمديركي چوخ اسكي زامانلاردان قالير و ايلك ياشاييش دؤوره‌لرينده دونيانين شرق حيصّه‌لرينده ياشايان تورك خالقلاري اونو ياراديب وجودا گتيريبلر ...»  هر حالدا 12 حئيوانلي تقويم ، دونيانين علمي و نجومي محفيللرينده تورك تقويمي عونواني ايله مشهوردور و ايراندادا موختليف سندلرين شهادتي ‌ايله مغوللارين بو اؤلكه‌يه آياق قويدوخلاري زامانلاردان خالق ايچره‌ ياييليب و اعتبار تاپميشدير. چونكي «ملاّ مظفّر منجّم »  ين «شرح 20 باب» كيتابيندا دا بئله يازيليبدير : «. . . ان اسكي زيج لرد‌ن (زامان موحاسيبه‌سي جدوللري) اله گلن معلوماتا گؤره ايلك زامانلاردان ايران اؤلكه‌سينده بو تقويم دب اولماميشدير. آنجاق «هولاكوخان » ين ايرانا ايستيلا تاپديغيندان « سونراختا » ولايتينده حكيملر و اولدوز تانيتيمي ايشينده اولان عاليملر او جومله‌دن خواجه نصيرطوسي و سلخمي‌خان آديندا بير بيلگين اينسان هولاكوخانين حضوروندا توپلانتي قوراراق بو تقويمي آچيقلاييب و سونرا اونون فرماني‌ايله عصرين بؤيوك مونجّيمي «اوْلوغ‌بي» تورك تقويميني حاضيرلاييب ايرانين بوتون بؤلگه‌لرينده يايماغا باشلايير» بو فرمانين آردينجا 12 حئيوانلي تقويمين باشلانيشي و ايل ساياري قانونلاري ‌دا ائلخانليلارين موسلمان اولدوقلارينا گؤره هجري قمري تقويمي ايله ياناشي بوتون خالقلار آراسيندا آنلاشديريلير . 
تاريخچي پائولادلسول يازير: «حتّي بيزيم دؤوروموزده ده چين‌ليلرين‌ آراسيندا هر ايلين حاديثه‌لر و اوْلايلاري بير حئيوانين آدي‌ ايله يوْزولوب و اوْنونلا دا اوُغورلو و يا  اوُغورسوزلوق اولارين نظر ديقّتينه آلينير». دوستلوق، اقتصاديات گليشمه‌سي، ساواشدا ايره‌لي‌لمك،ائولنمك، قيطليق و باشقا ياشام ساحه‌لرينده بوتون تورك دونياسيندا كؤكلو بير اينانج اولدوقلاري كيمي، ايراندا دا  عومومي بير اينانج ساياق حتي مكتوب اثرلريميز و كيتابلاريمزدا هله‌ده ياشاماقدادير. آمما موختليف خالقلارين حياتيندا حئيوانلارا نيسبت وئريلن خصوصيتلرين چئشيدلي اولدو غونا گؤره، 12 حئيوانلي تقويمين هر ايلي تورك اؤلكه‌لرينين بعضي‌لرينده قارشيت معنالارداشييير.
مثلاً 1345 ـ جي گونش ايلينين«آت » ايلي اولدوغوندان ويئتنام و ژاپن خالقلاري اوُغور سوزلوق گؤزله‌يركن چوخ آنالار آتين اوُغورسوز بير حئيوان اولدوغونا سبب اوشاق دوغماقدان چكينديلر . آمما آذربايجاندا و عوموميت‌له ايراندا، آت ايلي، موراد ايلي اولاراق خالق اينانجلاريندا اوُغور و خئيير بركتله قارشيلاندي و يئنه‌ده قارشلانير. البته بو اينانجلارين علمي و بيلگي‌سَل كؤكلري اولماديغينا باخماياراق، اسلام مكتبينده‌ده قبول اولماديغيني نظره آلاراق دئمه‌لييك‌كي، خالق كولتورونده بئله بير اينانجلارين ايره‌لي‌لمه‌يه ،‌پيسخولوژي و رواني باخيمدان بئيين‌لره تلقين اولاراق ، اونلارين كؤكلو بير مسئله اولدوقلاريندا هئچ بير شوبهه‌يه يئر قالمايير. اوجوره كي، هله‌ده تقويمين شرق اؤلكه‌لرينين چوخوندا گؤزه‌گليم سايدا طرفدارلاري ‌وار و اونون ايچينده اولان اينانجلار چوخ ميلّتلر و خوصوصي ايله تورك اؤلكه‌لرينده فلسفي و ميلّي عنعنه‌لرله قايناييب قارشميشدي. هله‌ده ايران ميلّتي و ايراندان ايراق، باشقا شرق اؤلكه‌لرينده چوخ ميلّتلر يئني ايل ياخينلاشديقجا چوخ هيجانلا ايسترلر بيله‌لركي، بو ايل هانسي حئيوان اوسته تحويل اولاجاق و او حئيوانين اوُغورلو و اوُغورسوز اولدوغو حاقدا، اؤز فيكيرلريني اوزه چيخارماسالاردا اؤز ايچريلرينده دوشونوب داشينيرلار.‌ ائله تقويمي نئچه مين ايلدن بويانا ايندييه قدر قوْرويوب ساخلايان عاميل‌ده اونا عاييد بئيين‌لرده يارانان اجتماعي و رواني فلسفي حيس‌لر اولموشدور. يوخسا باشقا بير تقويملركيمي اودا عصيرلر و قرينه‌لرين ائنيش‌ يوْخوشو و زامانين آشيريملاريندا ايتيب باتميش و يادداشلاردان سيلينيب اونودولموشدور.
سيد جلال‌الدين تهراني چاغداش منجّم و محقّق، 12 حئيوانلي تقويمي (تقويم تركي غازانيه) آدلاندير و «قازان‌خان »ين ايراندا سلطنته يئتيشدييي ايلدن بري بو تقويمين ايران خالقلاري آراسيندا رايج اولدوغونو وورغولايير. بير حالداكي، باشقا تاريخچيلر 50 ايل‌ده اوتاريخدن اوّل يعني هولاكوخان زامانيندان تورك تقويمي نين ايراندا ياييلماسيندان خبر وئريرلر. قازان خان دربارينين كاتيبي‌نين يازديغينا گؤره قازان خان بو تقويمين اصلاحينا فرمان وئره‌رك «خان تقويمي‌» ني دوزه‌نله‌ييب بير تعصّوبلو موسلمان اولدوغو حالدا هجري تقويمي ايله ياناشي آتاـ بابا اينانجلاري و تورك تاريخي و كولتورو ايله كؤكلوـ ديبلي ايلگيلي و علاقه‌لي اولدوغونا گؤره 12 حئيوانلي تقويمي ‌ده خالقلار آراسيندا يايماغا چوخلو ايمكانلار ياراديب  اونو قوْروماغا  فرمانلار يوروتدو . قازان خانين امري ايله مملكتين مالي و اقتصاديات ايشلري 12 حئيوانلي تقويمين اوزو ايله دوزه‌نله‌نيب  اونون حاققيندا بير پارا اصلاحيه‌لرده آپاريلدي و بو تقويمه ، دئدييميز كيمي خان تقويمي عونواني وئريلدي. اوجوره‌كي، صفوي‌لر و حتّي قاجار حؤكومتلرينين سوْنونا قدر بو تقويم  يوكسك بير دورومدا ساخلاناراق مالي ايللرين اقتصادياتي 12 حئيوانلي تقويمله پلانلاشديريليب  اؤز يئريني آليردي . ايندي ايسه 7 ـ جي يوز ايلدن بويانا يازيلان اعتبارلي تاريخلرين هر هانسينا نظر سالساق، اونلاردا تاريخي اوْلايلارين هم هجري قمري ‌هم‌ده 12 حئيوانلي تقويملرين اؤزو ايله ثبت اولدوقلاريني آيدينجا گؤره‌بيله‌ريك. جامع‌التواريخ، احسن التواريخ، عالم آراي عباسي و ناسخ التواريخ كيتابلاريندا بو مؤوضويا آردي ـ آردينجا ايشارت‌لر اولونوب‌دور . ائله همين بو قايناقلاردان دوشونولن كيمي 12 حئيوانلي تقويمين ان يوخاري دوروما يوكسه‌لمه‌يينين زاماني، صفوي‌لر و قاجارلار دؤورو اولموشدور. شاه عابباس زامانيندا ايرانا گلن فرانسالي سيّاح جان شاردن يازير: «ايرانليلار اؤز تاريخلرينده ماليه موحاسيبه‌لريني 12 ايلليك تورك تقويملري اوزه‌رينده دوزه‌نله‌ييرلر، في المثل مالي ايلين باشلانيشي بورادا (ايراندا) بو ايل (1076 ـ جي قمري ‌ايل) يونت ئيل يا «ايت ايلي »باشلاندي». قاجارلار عصرينده‌ده قمري تقويم رايج اولدوغو حالدا همين اصل اوزه‌رينده ماليه پلانلاري دوزه‌نله نيردي‌كي، مشروطيتدن سونرا يازيلي دؤولت قانونلاريندان كنارا چيخاريلدي. آمما ايستر مشروطيت قرارلاري  ايسترسه‌ده 1304ـده كئچيريلن ميلّي شورا مجليسي ياسالاري ايله ياراديلان محدوديتلر يئنه‌ده 12 حئيوانلي تورك تقويميني ميليون ـ ميليون كوتله‌لرين سينه‌لريندن و اونون نجومي حؤكملريني خالق يادداشيندان سيله بيلمه دي و حال حاضيردا  تكجه ايران دئييل، بوتون شرق خالقلاري اؤزلليكله تورك ميلّت‌لرينين سينه‌لري و كولتورونده بو تقويمين نجومي آيلاري و سايلارينين ، اؤزل بير يئري واردير. سؤزو گئدن تقويمين 12 حيئوانلارينين هر بيرينين آدي 12 ايلدن بير تكرارلا اؤز معين يئرين تاپيپ و حتّي 12 آيين‌ دا هر بيرينه هَمَن حئيوانين آديني قويموشلار .‌بئله‌ليك‌له سيچان، اؤكوز، قافلان، دوْوشان، باليق، ايلان، آت، قوْيون،ميمون ، توْيوق، ايت و دونقوز هر بير ايلين ماليكي اولموشدور و بو موحاسيبه‌ ايله اؤنوموزده‌كي 90 ـ جي ايل دوْوشان ايلي اولاراق بو هوشيار و چئويك حئيوانين اوزرينده تحويل اولاجاقدير. اوُمود ائديريك انشاء‌اله بو ايل آييق ليق، هوشيارليق، چاليشيق و چئويك‌ليك ايلي اولا.


qaynaq:

http://uluulus.blogfa.com/